Farsça, عمر الخيّام
Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim’el Hayyam,
D.18 Mayıs 1048 - Ö. 04 Aralık 1131 İran Nişabur.
İranlı alim, şair, filozof, matematikçi ve astronom.
18 Mayıs 1048 tarihinde İran'ın Nişabur kentinde doğdu. Semerkand, Buhara, İsfahan'a yolculuklar yapmıştır. 4 Aralık 1131'de doğduğu yer olan Nişabur'da dünyaya veda eder.
Eb'ul Feth Ömer İbni İbrahim, Eb'ul baba anlamında , Feth fetheden anlamında, Ömer hayat anlamına gelmektedir. İbni kimin oğlu olduğunu belirtir. İbrahim ise babasının adıdır. Hayyam, babasının zanaati olan çadır yapan anlamındadır. Gıyaseddin ismi ise inancın omzu anlamındadır.
İran ve doğu edebiyatında rubai türünün kurucusudur. Yaşadığı dönemin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile aynı medresede eğitim görmüş.
Ömer Hayyam, fizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında eserler yazdı. İbni Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi adlı eserler vardır. En büyük eseri Cebir Risalesi. Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı.
1079 yılında halk arasında Ömer Hayyam Takvimi denen bugün ise Celali Takvimi olarak bilinen takvimi hazırlamış. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata vermektedir.
Rubaileri Türk halkına sevdiren çeviri Sabahattin Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
Hayyam'ın günümüze ulaşan 18 eseri şunlardır.
- Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah'a ithaf edilmiştir)
- Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)
- Eş'arı bil Arabiyye (Arabça rûbaileri)
- Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)
- Müşkilat'ül Hisab. (Aritmetiğe dair)
- İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)
- Nevruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)
- Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
- Mizan'ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)
- Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat(Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)
- Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
- Fil Mutayat (İlim prensipleri)
- Muhtasarun fi't Tabiiyat (Fizik İlmine dair)
- Risaletün fi'l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair)
- Levazim'ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)
- Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)
- Abdurrahman'el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ'nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)
- Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)
Nizamülmülk
