Bir eksen çevresinde hızla dönen bir teker ile bu tekerin yerleştirildiği ve dönme ekseninin doğrultusunun kolaylıkla değişmesine olanak sağlayan bir çerçeveden oluşan aygıtların ortak adı ...

Cayraskop, (İngilizce: Gyroscope, Gyro),

Yalpalık, 

Cayroskop, 

Cayro, 

Yön ölçümü veya ayarlamasında kullanılan, açısal dengenin korunması ilkesiyle çalışan bir alet. 

Jiroskopik hareketin temeli fizik kurallarına ve merkezkaç ilkesine dayalıdır. Herhangi bir eksen çevresinde serbestçe dönebilen tekerlekten oluşan aygıt, ilk kez 1852 yılında Fransız fizikçi Leon Foucoult tarafından yer yuvarlağının ekseni çevresinde döndüğünü kanıtlamakta kullanıldı.

Cayroskop, ekseninin uzayda sürekli değişmeyen bir doğrultuyu göstermesi nedeniyle, çeşitli alanlarda özellikle, havacılık ve denizcilikte kullanılır. Ağırlık merkezi çevresinde kolayca dönebilen biri düşey öbürü yatay iki desteğe bağlanmış bronz halkanın ekseni üzerinde bulunan dişliler sistemiyle bir dönme hareketi başlatılırsa, eksen soldan sağa doğru koni biçiminde bir dönme hareketi yapar, eksen de uzayda hep aynı doğrultuyu gösterir. 

Cayroskop özellikle pusulalarda, denge araçlarında ve çok duyarlı hız ölçme araçlarında ek parça olarak da kullanılır.

Cayroskop, gemiler, uçaklar, güdümlü si­lahlar ve uzay araçlarında yön belirleyici ve denetleyici olarak kullanılan bir aygıttır. Bir eksen çevresinde hızla dönebilen ağır bir te­ker ile bu tekeri taşıyan, iç içe geçmiş çember­lerden oluşur. Askı ya da dengeleme çemberi adı verilen bu çemberler, tekerin dönme ek­seninin kolayca değişebilmesine olanak vere­cek biçimde birbirine takılmıştır. Şekilde gö­rüldüğü gibi, cayroskopun tekeri yatay askı çemberine bağlı olan XX ekseni üzerinde dö­ner. Yatay askı çemberi, YY mili ile düşey askı çemberine bağlıdır ve bu mil çevresinde dönebilir. Düşey askı çemberi de çevresinde dönebileceği ZZ mili üzerine yerleştirilmiştir. 

 
Teker dönerken, cayroskop altındaki sap­tan tutularak kaldırılıp bir yöne eğilirse ya da sağa sola çevrilirse tekerin dönme ekseninin doğrultusunun değişmediği görülür. Ekseni üzerinde hızla dönen bütün cisimlerde dönme ekseninin doğrultusu değişmemek eğiliminde­dir. Örneğin, bir madeni para ya da bir topaç hızla dönerken yana devrilmez. Dünya'nm kendisi de kutuplarından geçtiği düşünülen bir eksen çevresinde hızla döner. Bu eksenin Kuzey Kutbu'ndaki ucu her zaman Kutup Yıldızı'na yöneliktir. Sir Isaac Nevvton'un bi­rinci hareket yasası eksen doğrultusunun de­ğişmeme nedenini açıklar. Bu yasaya göre, hareket eden bir cisim dıştan gelen bir etki olmadığı sürece yap­makta olduğu hareketi sürdürür.

Cayroskopun çok ilginç ikinci bir özelliği vardır. Cayroskopun tekeri dönerken, XX ekseninin sol ucunu aşağı doğru itecek biçimde, yatay askı çemberine (şekilde okla gösterilen yönde) parmakla bastırılırsa, bütün sis­tem ZZ mili üzerinde P oku yönünde döner ve ekseni aşağı doğru iten baskı sürdükçe bu dönüş de sürer. Öte yandan, eğer düşey askı çemberi P oku yönünde döndürülürse, yatay askı çemberi XX ekseninin sağ ucu yukarı doğru kalkacak biçimde hareket eder. Cayroskopun yalpalama adı verilen bu özelliğini günlük yaşamda, örneğin bisiklete binerken görebiliriz. Bisikletin tekerleğini cayroskopun tekeri gibi düşünürsek, bisikletin dengesini sağlamak için yalpalama özelliğinden yararla­nıldığı görülür. Bisikletin sağa doğru yattığını gören binici devrilmemek için gidonu, teker­leği sağa çevirecek biçimde döndürür. O za­man bisikletin kadrosu yalpalama özelliği nedeniyle sola doğru yatar ve daha önce sağa yatarak dengesi bozulmuş olan bisiklet denge­ye gelir. Bu olay ancak tekerlek dönerken ya­ni bisiklet hareket halindeyken gerçekleşir.

Kaynak: Büyük Ansiklopedi